czeslaw_list | Chto takija biełarusy? (Ru, By)

Zachavannie biełarusaŭ jak naroda, i najaŭnasć svajoj dziaržavy možna ličyć dzivam na fonie zniknienni dziasiatkaŭ inšych jeŭrapiejskich nacyj i narodnasciaŭ pad naporam macniejšych susiedziaŭ. Ale kali ŭ Zachodniaj Jeŭropie pry zavajovie terytoryi ahresar i zachopnik nie razburaŭ nacyjanalnych asablivasciaŭ naroda, to ziemli VKŁ padpali pad dvuchsothadovamu biespierapynnamu najžorstkamu zniščenniu nacyi, nazvy i historyi, jakoje praciahvajecca da našych dzion.

Biełarusy — najstaražytny narod, etnas, nacyja na Jeŭrapiejskim kantyniencie, adbyty na miescy zliccia ŭschodniesłavianskich i bałtyjskich pliamion, pakazvajuć saboj antrapałahična najstaražytniejšy typ indajeŭrapiejca. Indajeŭrapiejcy pry mihracyi spynilisia na prasviadnych ziemlach ciapierašniaj terytoryi Biełarusi i Paŭnočnaj Ukrainy, i ich asvoili. Hety typ i stali nazyvać «zachodnimi bałtami». Litviny-biełarusy, minimum 3500 hadoŭ (mahčyma, da 5000 hadoŭ, z bronzavaha vieku) niazmiennyja ŭ hienach i antrapałohii, bo nie zmiešvalisia z kaŭkazoidami-aŭtachtonami Jeŭropy. Litviny-biełarusy na dzvie tysiačy hadoŭ starej słavianamoŭnych narodaŭ-etnasaŭ. Biełarusy nie słavianie, a słavianizavanyja bałty. Słavianizacyja bałtaŭ, rasciahnułasia na ŭsiu historyju litvinaŭ-biełarusaŭ. Jany pierajšli na słavianskuju movu hałoŭnym čynam pad upłyvam carkvy.

Prabaćki litvinaŭ-biełarusaŭ «zachodnija bałty»: huty-hiepidy, litvinskija pliamiony – heta mihranty z Prusii, ułiučajučy raniej uciekačoŭ tudy mihrantaŭ z Pamorja i Pаlabijа. Jany i zjaŭliajucca stvaralnikami Vialikaha Kniastva Litoŭskaha (dalej VKŁ) i nazyvalisia litvinami. Z časam litvinami nazyvajucca jacviahi i žychary byłoj Połackaj Dziaržavy.

Biełaruskaja narodnasć hałoŭnym čynam sfarmavałasia ŭ XI - XII stahoddziach na hruncie troch uschodniesłavianskich pliamion – radzimičaŭ, dryhavičoŭ i kryvičoŭ, pry ŭdziele niekatorych pliamion zachodnich słavianaŭ i bałtaŭ. U IX - XIII stahoddziach historyju Biełarusi vyznačaŭ Połack, potym jaho zmianiŭ Navahradak – staŭšy centram farmavannia VKŁ. Tut byŭ karanavany pieršy ŭładca VKŁ Mindoŭh (1195-1263) – mierkavana ŭ 1246 hodzie. Pazniej dziaržava atrymała nazvu «Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, Ruskaje i Žamojckaje». Litoŭskaje – heta biełaruskaje, bo amal da kanca XVIII stahoddzia zachodniaja i centralnaja Biełaruś nazyvałasia Litvoj; Ruś – heta paŭdniova-uschodniaja Biełaruś i paŭnočna-uschodniaja Ukraina, a Žamojć – zachodniaja i centralnaja častka ciapierašniaj Lietuvy. Ziemli terytoryi, ułiučajučy Smalenskija ziemli VKŁ, histaryčna ličylisia Jeŭrapiejskimi.

VKŁ u epochu XIII - XVIII stahoddziaŭ, heta šyrokaja impieryja ŭschodniaj Jeŭropy, - dziaržava z mahdeburhskim pravam, sa svajoj kanstytucyjaj u vyjavie troch Statutaŭ, raznastajnasciu relihijnych kanfiesij, miždziaržaŭnymi zviazami z Polščaj i Šviecyjaj, šmatlikaja litvinskaja šlachta jak hrunt dziaržavy, kraina zamkaŭ, zabaŭki arystakratyi, drukarniami, litvinskaj dziaržaŭnaj movaj (pravobraz biełaruskaha), sudy, vojska, šmatlikija vonkavyja vojny. U historyi VKŁ byli ŭsie zvyčajnyja pierypietyi jeŭrapiejskaha byccia toj epochi: pieramohi, parazy, kanflikty z niemcami, cisk Rečy paspalitaj, i šm.inš.. Da 1795 hoda biełarusy zvali siabie litvinami i ličyli svaju historyju samastojnaj. Heta było załatoje stahoddzie VKŁ i jaho naroda.

Rehijanalnyja adroznienni Biełarusi sfarmavalisia pry ahulnaj adnastajnasci miascovaj kultury. U Respublikie Biełaruś vyłučajuć šesć historyka-etnahrafičnych rajonaŭ: Paniamonnie (paŭnočny zachad), Paazierje (poŭnač), Padniaproŭie (uschod), Uschodniaje, Zachodniaje Palessie, Centralnaja Biełaruś. Litviny—biełarusy žyvuć kampaktna va Ŭschodniaj Jeŭropie, hałoŭnym čynam na terytoryi Respubliki Biełaruś (plac 207,6 tys.km2), dzie składajuć 83,7% nasielnictva (kalia 8 młn. čałaviek u 2009 h.), dzie zjaŭlajucca daminantnaj nacyjanalnasciu. Admiennuju hrupu składajuć paleščuki – žychary Paliessia (pieravažna Zachodniaha). Najbolej admysłovyja siarod ich pinčuki – nasielnictva Pinskaha Palessia. Ahulnaja kolkasć litvinaŭ-biełarusaŭ – kala 10 młn. čałaviek. Značny lik litvinaŭ-biełarusaŭ nasialiajuć sumiežnyja z RB terytoryi Rasеi, Polščy, Ukrainy, Łatvii i Liеtuvy (dzie ličacca nacyjanalnaj mienšasciu), taksama šyroka rassialilisia pa sviecie ŭ Aŭstralii, Kanadzie, ZŠA, Hiermanii, i inš..

200 hadoŭ zniščennia nacyi, nazvy, historyi, movy, kultury

Ahresiŭnamu ŭschodniamu susiedu - Maskoŭskim caram ułusa chanstva Załatoj Ordy, VKŁ nie davała žyccia. Za 475 hadoŭ z siaredziny XV stahoddzia ardynskaja proćma 18 razoŭ z vajnoj uryvałasia ŭ VKŁ nie ličačy biaskoncych nabiehaŭ. U sumie – 80 hadoŭ vajny i z ahniom i miačom.

Pierasialiennie biełarusaŭ u Rasieju adbyvałasia bolš 400 hadoŭ. Na pieršym etapie jano ŭžycciaŭlałasia tolki gvałtoŭnym šliacham. Bolš 200 hadoŭ (XVI-XVIII st.) kožnaje ŭvarvannie rasijskich vojskaŭ na terytoryju Biełarusi (VKŁ) supravadžałasia spustašenniem zachoplienych ziаmliеl, razburenniem i spustašenniem haradoŭ, zniščenniem i masavymi pierasoŭvanniami mirnaha nasielnictva ŭhłyb Rasiei. Za košt začystki terytoryi nasielnictva VKŁ zmianšałasia na 70-80%. Maskoŭska-Rasiejski bok dasiahaŭ dzviuch met – pasłabliennia vajskovaha patencyjału VKŁ šliacham razburennia jaho ekanamičnych i čałaviečych resursaŭ i ŭzmacniennia Maskovii-Rasiei za košt pierasialiennia ŭ Maskoviju i nastupnaha pieratvarennia ŭ raboŭ jaje kniazioŭ i abšarnikaŭ. Na zachoplienych terytoryjach vyrabliałasia asimiliacyja i zryńvannie nacyjanalnaj samasviadomasci. Tatalnaje zniščennie nasielnictva i materyjalnych asnoŭ jaho žyccia samaj niehatyŭnaj vyjavaj adbiłasia na ŭsich bakach žyccia, u tym liku na movie i kultury, nadoŭha spynili praces farmavannia biełaruskaj nacyi. Hety vajskova-taktyčny pryjom pasłabliennia supiernika šliacham razdrabniennia, zniščennia, pierasialiennia i asimiliacyi nasielnictva zachoplienych ziаmliеl, robicca stryžniem palityki Maskovii-Rasiei-SSSR, nakiravanaj na ŭtrymannie terytoryj u składzie impieryi.

Katastrofa pačałasia adrazu paslia padziełaŭ Rečy Рaspalitaj i ŭvachodžannia terytoryj VKŁ i jaho naroda ŭ skład Rasiеi. Byłoha voraha i kankurenta Rasiеja vyrašyła paprostu sa svietu zhładzić, scierci ŭsio, što napaminała b pra jaho byłuju vielič i pamiać, - u kančatkovym vyniku pastupova pieratvaryć litvinaŭ u ruskich.

Zniščennie litvinskaj (biełaruskaj) šliachty i samanazvy «litviny»

Rolia nacyjanalnaj elity — inteligiencyi ŭ VKŁ vykonvała šliachta. Udar byŭ naniesieny pa šliachieckich pravach, praktyčna tysiačy šliachieckich rodaŭ pazbyvalisia ŭsich zvanniaŭ, pryvilejaŭ i časciakom ułasnasci. Kab zachavać šlachieckaje zvannie - pad ruskaj nazvaj dvaranin, treba było prajsci składany šlach dovadaŭ, ułiučajučy padarožžа ŭ Pieciarburh da ŭradoŭcaŭ ad novaj akupacyjnaj administracyi. Bolšasci šliachcičaŭ heta było nie pad siłu. U vyniku šyrokija ziamielnyja ŭładanni z ruk litvinaŭ pierajšli da kiravalnaha kłasa zavajoŭnika. Heta była niezamiennaja strata dla naroda - abiezhałoŭlenaja nacyja straciła pamiać i metа była dasiahnuta.

Nastupny ŭdar davioŭsia pa nazvie naroda, jaho ziamli i dziaržavy. Caryzm daručyŭ svaim historykam prydumać mifičnuju historyju pra słavianstva — jak by ahulnym pachodžanni ruskich, tudy ž litvinaŭ-biełarusaŭ, rusinaŭ-ukraincaŭ i paliakaŭ, jakija niby i ŭ minułym byli častkaj rasijskaj dziaržavy. Pry Kaciarynie II VKŁ było pieranazvana ŭ "Biełaja Ruś", a narod było zahadana nadalej nazyvać "biełarussami", čym i pryviazać na stahoddzi niepakorlivy narod VKŁ da Rasiеi. Nazva Litva zamacoŭvajecca za ziemlami Žamojć, Aŭkštota, Suvałkija, Dzukija, iakija nikoli nie miełi svajoj dziaržaŭnasci.

Zjaviłasia ideałohija zachodnierusizmu, zaklikanaje viesci prapahandu pra toje, što byłyja ziemli VKŁ heta zachodniaja Rasiеja. Pačałosia nasadžennie ruskaj movy i ruskaha varyjantu nazvy "Рaŭnočna-zachodni kraj (zachodniaja Rasiеja)", jakoje nikoli raniej nie ŭžyvałasia, i inš.. U asiaroddzi sialianstva zamacoŭvałasia alternatyŭnaja nazva, jakaja była mienš zahanna, čym zachodniaja Rasiеja - heta "Biełaruś". Častka litvinaŭ, dziela zachavannia choć by niejkaj samabytnasci, ascierahajučysia poŭnaha nacyjanalnaha zniščennia i pieratvarennia ŭ ruskich, pryniali jak kampramis samanazva "biełarusy" — hetym byli zachavany etničnyja asablivasci.

Maskva pravodziła doŭhaterminovuju prahramu rusifikavannia – kompleks mier nakiravanych na pasłabliennie i pastupovuju likvidacyju biełaruskaha etnasu. Najvažnyja z mier: zabarona niepaduładnaj Maskvie biełaruskaj unijackaj carkvy; razburennie jeŭrapiejskaj sistemy najvysokaj adukacyi i škoł; uvodziny prarasijskaj školnaj adukacyi; zabaraniajecca vykładannie na biełaruskaj movie, sam užytak nazvaŭ Biełaruś i Litva; litviny-biełarusy abjaŭlajucca spradviečna ruskimi, a katalickaja častka nasielnictva – paliakami. Pry kožnych hieapalityčnych zmienach u zachodnim rehijonie pierahladalisia miežy: ziemli, zasielienyja pieravažna biełarusami, pieradavalisia susiednim krainam – Polščy, Liеtuvie, Łatvii. U vyniku takoj palityki na stahoddzi byŭ spynieny ŭzrost biełaruskaha etnasu.

Kali rasiеjskija ŭłady zrazumieli, što całkam asimiliavać narod i rusifikavać ziemli VKŁ niemahčyma, stała pytannie pra jaje histaryjahrafiju. Hałoŭnym zadanniem novaj ruskaj viersii biełaruskaj historyi byŭ: vyniać paniatak biełaruskaj dziaržaŭnasci - skazać, što jaje nikoli nie było, VKŁ heta nie Radzima biełarusaŭ, a ich zachopnik. Uličvajučy toje, što svajoj inteligiencyi (šlachty) užo praktyčna nie isnavała, apanavać histaryčnamu paskvilu ad rasiеjskich historykaŭ było niama kamu. Znievažalnaja viersija historyi VKŁ praisnavała až da apošniaha času. Hałoŭnaja ideja i meta takoj iłže historyi - nie dać zviazać razam Biełaruś i VKŁ, biełarusaŭ i litvinaŭ - nazvaŭ adnaho naroda. Jak tolki ŭznikaje infarmacyja pra ŭzajemasuviaź Biełaruś i VKŁ - uznikaje niebiaspieka adradženni biełarusaŭ i realnaj niezaležnasci Biełarusi. Nie dakranajučysia najnovaj historyi i sučasnasci, zaraz zrazumiełaje, na jakim hruncie da hetaha dnia zniščałasia kultura, mova, chavajecca sapraŭdnaja historyja VKŁ, i na jakich pieradumovach stała mahčymym zjaŭliennie BSSR i Respubliki Biełaruś.

Zabarona biełaruskaj carkvy

VKŁ było ŭnikalnaj dziaržavaj pa svajoj kanfiesijnaj raznastajnasci i vieracierpnasciu. Čornaj staronkaj nacyjanalnaj carkvy litvinaŭ zjaŭlajecca zabarona ŭnijackaj carkvy

(80% nasielnictvy Biełarusi ŭ toj čas byli ŭnijatami). Tysiačy ŭnijackich chramaŭ byli pieradadzieny ruskaj pravasłaŭnaj carkvy. Pačałosia našescie šavinistyčnych i vialikadziaržaŭnych papoŭ - pravadaroŭ tak zvanaha "Ruskaha svietu", metaj jakich było rusifikavannie novaj pastvy. Z hetaha času ruskaje pravasłaŭie ŭ Biełarusi stała pravadyrom impierskaj idejałiohii, a pravasłaŭie dla biełarusaŭ stała aznačać prynaležnasć da "Ruskaha svietu".

Uzdym biełaruskaj nacyjanalnaj samasviadomasci

Ŭsia historyja litvinaŭ-biełarusaŭ apošnija 200 hadoŭ, heta zmahannie za zachavannie svajoj niezaležnasci z ahresiŭnym uschodnim azijackim susiedam i z pałanizacyjaj Polščaj.

U XIX stahoddzi było try ŭzbrojenych sprob adnaŭliennia svajoj niezaležnasci. Heta zviaz z Napalieonam i dva šliachieckich paŭstanni. U apošnim, kiraŭnikom jakoha byŭ Kalinoŭski, paŭstancy skarystali ŭ svajoj ideałahičnaj taktycy novuju nazvu svajho naroda - "biełarusy". Rušyła ŭsled žorstkaje pryhniečannie paŭstanni i rasprava nad reštkami šliachty byłoha VKŁ. Ruskija ŭłady spałochalisia, što i ŭ nazvie "biełarusy" kryjecca ŭtojeny patencyjał da samastojnasci, tamu była raspačata čarhovaja sproba nasadžennia zachodnierusizmu, prykładam: cenzary stali vypraŭlać u mnohich knihach nazvy litvin na biełarus.

U 1918 hodzie biełarusam atrymałasia adnavić svaju dziaržaŭnasć tolki na niekalki miesiacaŭ u vyhladzie Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. A ŭ 1919 hodzie paŭstaŭ BSSR - napaŭdziaržaŭnaja adukacyja ŭ składzie SSSR. Skarystaŭšysia časovaj ramantyčnasciu kamunistyčnaj idejałiohii ŭ 1920-ch hadach, naščadkam litvinaŭ atrymałasia zaniać pieradavyja pazicyi va ŭstanovach kultury i adukacyi, z ahladkaj na balšavikoŭ. Była razhorniena šyrokaja biełarusizacyja, jakaja dasiahnuła ŭsich płastoŭ hramadstva. U zachodniaj Biełarusi (Zachodniaja častka VKŁ), jakaja trapiła ŭ skład Polščy, anałahična pačałasia biełarusizacyja, praŭda ŭ mienšym maštabie, ale biez idejałiohii balšavikoŭ.

Adnak, ubačyŭšy niebiaspieku samavyznačennia biełarusaŭ, Polšča i SSSR razharnuli palityku: u Polščy ŭsio skončyłasia na roŭni začyniennia biełaruskich škoł i tak zvanaj palitykaj "sanacyi", a ŭ SSSR biełaruskuju inteligiencyju i administracyju rasstrelvali, zniščali fizična ŭ turmach i łahierach.

Padčas druhoj susvietnaj vajny hitleraŭskija akupanty skarystali nie tolki puhu, ale i piernik - dazvolili abmiežavanuju biełaruskasć z umovaj vykanannia ideałohii niamieckaha nacyzmu. Mnohija biełarusy, jakija spaznali nacyjanalny pryhniot i z boku nacyjanalistyčnaj Polščy i z boku SSSR, samachoć pahadzilisia na ŭmovy niamieckaj administracyi. U karotki pieryjad byli vychavany tysiačy maładych biełarusaŭ u duchu historyi VKŁ, mnohija z jakich zahinuli ŭ miasasiečcy vajskovych dziejanniaŭ, ci ŭ stalinskich łahierach.

Toje, što adbyvajecca ŭ Biełarusi pa ałharytmie Kaciaryny II užycciaŭlajecca mnohija hady, u tym liku paslia razvału SSSR. ”Nie było nivodnaha dnia, kab režym nie dumaŭ pra toje, što biełarusy pavinny zniknuć jak nacyja” (R.Baradulin, ”Imia” №11, 25.03.99 h.). Asnoŭnyja kirunki ŭdaru: prarasijskaja prapahanda SMI, školnaja adukacyja z chłusnioj pra histaryčnaje minułaje Biełaruśi, zadušvannie biełaruskaj movy, mihracyja nasielnictva, techničnaja, ekanamičnaja i finansavaja ”intehracyi” z ”braterskaj” Rasiejaj.

Nastupstvy znikniennia VKŁ dlia litvinaŭ-biełarusaŭ

1. Zniščennie elity nacyi – litvinskaj šlachty jak sasłoŭi.
3. Zniščennie krainy – VKŁ i jaho histaryčnaj spadčyny.
3. Sproba nasadzić čužy susvietnazrok i nazvu našaj ziamli "Zachodniaja - Biełaja Ruś", taksama impierskuju ideałohiju "Ruskaha svietu".
4. Zniščennie biełaruskaj unijackaj carkvy.
5. Sproba zabarony druhoj samanazvy «biełarusy».
6. Represii suprać litvinaŭ-biełarusaŭ u mižvajennaj Polščy i masavyja straty biełarusaŭ u Druhoj Susvietnaj vajnie.
7. Hienacyd naroda – asimilacyja i fizičnaje zniščennie ci spasyłki ŭ łahiery pradstaŭnikoŭ biełaruskaj nacyjanalnaj inteligiencyi i administracyi ŭ SSSR.

8. U naš čas zastałosia tolki biełaruska-razmaŭlałaje hieta.

Varta adznačyć. U zniščenni litvinaŭ-biełarusaŭ niama viny susiednich narodaŭ. Hienacyd uładkoŭvajuć ułady i palityčnyja siły pad upłyvam impierskich, šavinistyčnych i krajnich nacyjanalistyčnych idejałiohij.

Niahliedziačy na heta, litviny-biełarusy jak jeŭrapiejski narod zachavaŭsia - vydužaŭ i pieramoh, zachavała svaja samabytnuja nacyjanalnuja kultura i mova. A z histaryčnymi nazvami pastupova ŭsio stanie na svaje miescy.

Budučynia za idejałiohijaj dobrasusiedstva, uzajemnaj vyhady i dapamohi, a nie šavinizmu i hiehiemonii .

©Časłaŭ List

Čytać pa-rusku → Кто такие беларусы? (Ru) .